در این مقاله خواهید خواند :
هوش فضایی، آی کیو فضایی یا هوش فضایی بصری در بسیاری از حوزه های دانشگاهی و شغلی دارای اهمیت فراوان است. علی رغم اهمیت آن، هوش فضایی به ندرت در برنامه آموزشی کودکستان یا دبستان اضافه شده است. با این وجود می توانیم به کودکانمان کمک کنیم تا مهارت های فضایی-بصری شان را به وسیله ی فعالیت های ساده و سرگرم کننده تقویت کنند.
هوش فضایی چیست؟
هوش فضایی که به نام های هوش فضایی-بصری یا استدلال فضایی نیز شناخته می شود عبارت است از توانایی تصور یا تصویرسازی ذهنی موقعیت اشیا، شکل هایشان، روابط فضایی بینشان و حرکت هایشان جهت تشکیل روابط فضایی جدید.
هوش فضایی یکی از نه هوشی است که در نظریه هوش های چندگانه هاوارد گاردنر، روانشناس آمریکایی، ارائه شده است. هوش فضایی، درک و به خاطر آوردن موقعبت نسبی اشیا در ذهن را شامل می شود. اشیا را می توان از طریق حرکت، چرخش یا تغیر حالت ذهنی، دستکاری کرد. این کار، توانایی انجام تصویرسازی و تفکر فضایی در ذهن است.
مثالی از هوش فضایی-بصری
در این جا مثالی از کاربرد هوش فضایی آمده است. در تست منشور زیر، آیا می توانید بگویید وقتی که شکل شماره 1 تا می خورد تا منشور سه وجهی به وجود آید، کدام یک از موارد ذیل (7-2) را می توان ساخت؟
برای رسیدن به پاسخ باید تصویری از منشور در حال تا شدن را در ذهن خود بسازید. همزمان باید موقعیت های نسبی وجه های رنگی مختلف را دنبال کنید.
2،3 و 6 پاسخ های صحیح هستند.
اهمیت هوش فضایی
ما به کرّات از آگاهی فضایی در انجام کارهای روزانه استفاده می کنیم. کودکی مکان یک اسباب بازی را در اتاق خوابش قبل از رفتن به اتاق در ذهن خود تصور می کند تا آن را بردارد. وقتی می خواهیم چمدانمان را ببندیم، نحوه چینش وسایل مختلف را در ذهن تجسم می کنیم. برای ساخت یک دست مبلمان، باید نمودارهای دو بعدی در دستورالعمل را با اجزای سه بعدی مبلمان تطبیق دهیم.
هوش فضایی و ریاضیات
توانایی فضایی به ویژه در یادگیری ریاضی اهمیت دارد. برای مثال:
- دانش آموزی یک شی هندسی ذهنی قابل اندازه گیری و حرکت درست می کند تا محاسبات هندسی و تشخیص الگو را تسهیل کند.
- یک ریاضیدان از تجسم فضایی-بصری برای ارتقای قیاس کمّی و حساب و کتاب استفاده می کند.
مطالعات بسیاری نشان می دهند که مهارت های فضایی-بصری بالا با عملکرد بهتر در ریاضی مرتبط است.
مهارت های فضایی و STEM
همچنین مهارت های فضایی در بسیاری از حوزه های شغلی و دانشگاهی مانند علوم، تکنولوژی، مهندسی و ریاضیات (STEM) از اهمیت زیادی برخوردار است:
- یک زمین شناس حرکت ورقه های تکتونیک را در ذهن خود دستکاری می کند تا چگونگی فرایند تشکیل زمین را ببیند.
- یک جراح مغز و اعصاب مناطق مختلفی از مغز را تجسم می کند تا نتیجه جراحی را پیش بینی کند.
- یک مهندس نحوه تأثیرگذاری احتمالی نیروهای گوناگون بر طراحی یک بنا را در ذهن تجسم می کند.
پژوهش ها نشان می دهند که دانشجویانی که در آزمون های سنجش مهارت های فضایی نمره بالاتری دریافت می کنند اغلب در یکی از شاخه های علوم STEM تحصیل می کنند و در راستای رشته تحصیلی شان به کار مشغول می شوند.
ویژگی هوش فضایی-بصری
هوش فضایی-بصری ثابت است یا تغییر پذیر؟
افراد شیوه های تفکر شناختی مختلفی دارند. برخی متفکر کلامی هستند که بلند بلند فکر می کنند. آن ها با کارهای کلامی پیچیده معنایی و شنوایی راحت تر هستند. این دسته از افراد معمولاً توضیحات کتبی و شفاهی را به تصویرها و نمودارها ترجیح می دهند. گروهی دیگر متفکران بصری هستند که با استفاده از تصاویر درباره موضوعات مختلف فکر می کنند. متفکران بصری به دو دسته تقسیم می شوند:
- متفکران بصری فضایی
این دسته از افراد تصاویر رسم شده، روابط فضایی میان اشیاء و تغییرات فضایی را تصور می کنند. اما تصاویری که در ذهنشان تجسم می کنند فاقد جزئیات بصری است. - متفکران بصری اشیا
این دسته از افراد تصاویر رنگی، مصوّر و با وضوح بالا از تک تک اشیاء را تصور می کنند.
متفکران فضایی-بصری معمولاً از مهارت های فضایی بهتری نسبت به متفکران بصری اشیاء و متفکران کلامی برخوردار هستند. پس اگر کودک شما یک فراگیر فضایی-بصری است، توانایی تفکر فضایی دارد. اما هوش فضایی-بصری یک توانایی ثابت نیست. اگرچه برخی از افراد در پردازش فضایی نسبت به بقیه بهتر هستند، خوشبختانه همه می توانند این توانایی را در خود تقویت کنند. با تکرار و تمرین توانایی فضایی و به تبع آن مهارت های STEM را نیز میتوان تقویت کرد.
آیا جنسیت مهم است؟
اگرچه مطالعات بسیاری نشان می دهند که آقایان نسبت به خانم ها در کارهای فضایی-بصری بهتر عمل می کنند، این بدان معنا نیست که همیشه چنین باشد. خودباوری و پشتکاری که شخص در این راستا از خود نشان می دهد می تواند تأثیر بسزایی داشته باشد. پژوهشی که اخیراً در ایتالیا انجام شده است به زیبایی بیانگر اهمیت خودباوری است. در این آزمایش 152 دانش آموز دبیرستانی به سه گروه تقسیم شدند و به هر گروه دستورالعمل های مختلفی درباره آزمون روابط فضایی داده شد.
به یک گروه گفته شد که خانم ها نسبت به آقایان در این کار بهتر عمل می کنند و به گروه دیگر گفته شد که آقابان نسبت به خانم ها عملکرد بهتری دارند و به گروه سوم گفته شد که جنسیت نقشی در این کار ندارد. نتایج نشان دادند که نمرات خانم ها در گروه اول مشابه نمرات آقایان است.
پژوهشی دیگر در ایتالیا نشان می دهد که خودباوری، تلاش و پشتکار بر توانایی ذاتی غلبه می کند و می تواند عملکرد فضایی را نیز بهبود بخشد. القای باور متفاوت می تواند بر عملکرد کودک در کارهای تجسم فضایی تأثیرگذار باشد. پژوهشگران همچنین یافته اند که هرچه گروهی از آقایان و خانم ها بیش تر تجسم فضایی را تمرین کنند، فاصله جنسیتی در مهارت های فضایی-بصری کم تر می شود.
فاصله جنسیتی می تواند در اثر عوامل محیطی به وجود آید تا این که به عوامل ذاتی و وراثتی نسبت داده شود. در اجتماعی دور افتاده در هندوستان که خانم ها از حق و حقوق برابر یا بیش تر نسبت به آقایان بهره مند هستند، فاصله جنسیتی چندانی در هوش فضایی-بصری وجود ندارد. پس هرگز چنین باور یا برداشتی نکنید که خانم ها در یادگیری فضایی، ریاضی یا مهارت های STEM بدتر از آقایان هستند. هم آقایان و هم خانم ها باید به خود و تلاشی که در یادگیری می کنند، ایمان داشته باشند.
یادگیری اولیه
تحصیلات اولیه نقش بزرگی در آماده سازی کودکان در کسب موفقیت در آینده ایفا می کند. پزشکان مغز و اعصاب یافته اند که مناطق خاصی در مغز مسئولیت رشد و پرورش اندیشیدن در مورد مکان و روابط فضایی را در ابتدای کودکی را بر عهده دارند. در واقع توانایی درک فضایی پیش دبستانی ها می تواند عملکرد آتی آن ها را در یادگیری ریاضی در راهنمایی و دبیرستان پیش بینی کند. به عنوان اولین معلم های کودکان، والدین می توانند اصول اولیه تجسم فضایی را به کودکان و حتی نوپایان آموزش دهند.
برای آشنا کردن کودک نوپایتان با روابط فضایی خیلی زود نیست. پژوهش ها نشان داده اند که نوزادان 4 ماهه توانایی هایی مرتبط با چرخش ذهنی از خود نشان می دهند. توانایی فضایی به تدریج رشد می کند و پایدار است. آن هایی که به این مهارت ها در کودکی مسلط می شوند از شانس بیش تری برای کسب و سازماندهی اطلاعات اضافی در طول حیات خود برخوردارند.
چگونه می توان هوش فضایی را تقویت کرد؟
1. از زبان فضایی در تعاملات روزمره استفاده کنید
والدین می توانند با استفاده از عبارات و اصطلاحات فضایی در تعاملات روزمره به رشد و بهبود هوش فضایی در کودکان کمک کنند. زبان فضایی ابزار قدرتمندی در یادگیری فضایی است. استفاده از اصطلاحات فضایی در زندگی روزمره یکی از بهترین فعالیت های آموزش فضایی برای کودکان است.
بچه ها وقتی به روابط فضایی اسم داده شود، بهتر یاد می گیرند. پیش دبستانی هایی که والدینشان از کلمات فضایی بیش تری (از قبیل مثلث، بزرگ، بلند یا خمیده شده) استفاده می کنند، در آزمون های سنجش مهارت فضایی نسبت به والدینی که از چنین کلماتی استفاده نمی کنند، عملکرد بهتری دارند. در این جا نمونه هایی از اصطلاحات فضایی را مشاهده می کنیم.
| انواع اصطلاحات | نمونه ها |
| شکل | مربع، دایره، کره، مثلث، پنج ضلعی |
| صفت های فضایی | وسیع، کوچک، دراز، کوتاه، بزرگ، ریز، بلند |
| ویژگی های فضایی | مستقیم، خمیده شده، دارای انحنا، گوشه، کنار، خط، نوک تیز، تیز، لبه |
| روابط فضایی | داخل، خارج، زیر، اطراف، گوشه، بالا، پایین، جلوی، پشت، مورّب، سوی دیگر |
اما صرفاً با هدف آموزش اصطلاحات فضایی با فرزند خود صحبت نکنید. از او بخواهید که کلمات را برای شما تکرار کند و معنی آن ها را توضیح دهد. او را تشویق کنید تا از این اصطلاحات نیز استفاده کند. بچه هایی که می توانند از اصطلاحات فضایی بیش تری استفاده کنند، در فعالیت های تشخیص فضایی بهتر عمل می کنند. می توانید به آن ها کمک کنید تا بین روابط فضایی و اشیاء اطرافشان ارتباط بر قرار کنند.
“شکلات داخل لیوانه یا خارخ از اون؟”
“به نظرت اسباب بازی زیر مبله یا پشت مبل؟”
“لیلی رو اون طرف خیابون می بینم!”
2. به کودکانتان حرکات را آموزش دهید و آن ها را تشویق کنید تا از آن ها برای توضیح روابط فضایی استفاده کنند
حرکت دست ابزار مؤثری برای برقرای ارتباط و آموزش است. اغلب وقتی معلم ها از حرکات بدنی به جای صحبت و توضیح صرف برای آموزش استفاده می کنند، بچه ها بهتر یاد می گیرند.
هنگامی که بچه ها از حرکات بدنی برای نشان دادن جا به جایی اشیاء استفاده کنند، توانایی فضایی-بصری آن ها نیز تقویت می شود. این پیشرفت و تقویت در کودکانی که از حرکات بدنی نه به صورت فی البداهه، بلکه پس واداشتن آن ها، استفاده می کنند نیز مشاهده می شود.
3. به کودکان نجوه تجسم را با استفاده از چشم ذهن آموزش دهید
تجسم یعنی استفاده از تصویر خیالی برای نشان دادن جسمی که به طور فیزیکی حاضر نیست. تجسم مهارت قدرتمندی در یادگیری فضایی و حل مشکلات است. توانایی فضایی را می توان با استفاده از مهارت تجسم، در خردسالان تقویت کرد. برای مثال، این کودکان اغلب “تعصب گرانش” دارند. در آزمایشی، وقتی توپی به زمین می افتد، معمولا کودکان پیش دبستانی فکر می کنند که توپ مستقیم به زمین برخورد می کند، حتی اگر توپ در یک لوله پر پیچ و خم بیفتد. اما وقتی قبل از پاسخ دادن، آموزش های لازم برای تجسم مسیر حرکت توپ به آن ها داده شود، بیش تر بچه ها درست پاسخ می دهند.
4.بازی های تطبیقی انجام دهید
بازی تطبیقی ساختمان سازی را انجام دهید. می توانید با قراردادن آجرهای اسباب بازی شروع کنید و از کودک خود بخواهید تا آن ها را با توجه به شکل و رنگشان سر هم کند. علاوه بر این می توانید از یکی از بچه ها بخواهید سازه ها را سر هم کند و بچه ی دیگر از روی آن کپی کند. وقتی کم کم با ساختمان آشنا شدند و در سر هم کردن آن اعتماد به نفس بیش تر کسب کردند، درجه سختی و پیچیدگی سازه ها را بیش تر کنید.
5.بازی های قطعه دار انجام دهید و در بافت قصه گویی اشیاء را بسازید
بازی با اشیا سر هم کردنی مثل لِگو و قالب های چوبی به شکل قابل توجهی توانایی تجسم فضایی کودک را افزایش می دهد اما برای این کار نیاز به اسباب بازی های آنچنانی ندارید. حتی با تعداد کمی جعبه غلات یا رل دستمال توالت هم می توان سازه های جذاب درست کرد.
به آن ها مسئله ای بدهید که حل کنند. پژوهشی نشان داده است که وقتی فعالیت های ساختمان سازی در بافت قصه گویی انجام می شوند، هوش فضایی کودکان بیش تر تقویت می شود.
6. تنگرام، پازل چند راه حلی و دیگر معماهای با پایان باز بازی کنید
تنگرام پازل قدیمی چینی است که از هفت قطعه تشکیل شده است. قطعات را می توان دوباره سر هم کرد و شکل های مختلفی مثل حیوانات، اشخاص یا اشیاء ساخت. این یک ابزار آموزشی است که ثابت شده است می تواند توانایی فضایی دانش آموزان را افزایش دهد.
بسیاری از منابع برای کمک به افزایش هوش فضایی کودکان حل پازل را توصیه کرده اند. این موضوع احتمالاً به خاطر این است که پژوهشی نشان داده است پیش دبستانی هایی که قبلاً پازل بازی می کردند در قیاس با آن هایی که پازل بازی نمی کردند عملکرد بهتری در انجام کارهای فضایی و تغییرات ذهنی دارند. این پژوهش همچنین نشان داده است که هر چه کودک بیش تر بازی کند، عملکرد بهتری دارد. شکی نیست که ارتباطی قوی ای بین حل کردن پازل و هوش فضایی وجود دارد. اما تاکنون هیچ پژوهشی نتوانسته است بین این دو رابطه ی علت و معلولی کشف کند.
مشکلی که پازل ها دارند این است که برخلاف تنگرام، تنها یک راه ثابت برای چینش قطعات وجود دارد. مطالعه ای نشان داده است که پیش دبستانی هایی که پازل هایی با یک راه حل ثابت بازی کرده اند در مقایسه با آن هایی که بازی های ساختمان سازی با چند راه حل انجام داده اند، خلاقیت و نوآوری کم تری دارند و در حل مشکلات انعطاف کم تری نشان می دهند. تا زمانی که تحقیقات اهمیت پازل های تک راه حلی را نشان دهد، پیشنهاد می کنیم از پازل های فضایی چند راه حلی مثل تنگرام استفاده کنید تا به کودکان در تقویت مهارت های فضایی_بصری خود کمک کنند.
7.کودکان را معرض نقشه خوانی قرار دهید
نقشه خوانی می تواند به کودکان کمک کند تا مفاهیم انتزاعی فضا و توانایی تفکر نظام مند را در روابط فضایی که در دنیای فیزیکی به طور مستقیم ملموس نیستند را کسب کنند. نقشه ها اطلاعات فضایی را ارائه می کنند که با تجربه مستقیم جهت یابی متفاوت است. کودکان می توانند تجسم روابط فضایی با مقیاس بزرگ را میان مکان های مختلف به صورت عینی از طریق نقشه خوانی یاد بگیرند.
8.کتاب های سرشار از مفاهیم فضایی بخوانید
کتاب هایی چون زوم و ری_زوم کتاب های تصویری فوق العاده ای هستند که توجه کودکان را به دنیایی از تجسم فکری و فضایی جلب می کنند. میزان رو به افزایش سطح جزئیات به نشان دادن روابط فضایی میان اشیاء کمک می کند. هنگام خواندن این کتاب ها برای کودکان، پدر یا مادر با حرکات بدنی و توضیح کلامی می تواند هوش فضایی کودک را تقویت کند.
9.بازی های رایانه ای فضایی، مثل تتریس، انجام دهید
انجام بازی های رایانه ای فضایی مثل ماربل مدنس یا تتریس می توانند برای هوش فضایی کودکان سودمند باشد. این پیشرفت در کودکان کم توان بیشتر به چشم می آید.
10.به کودکتان در یادگیری عکاسی کمک کنید
چشم انداز فضایی-بصری یعنی توانایی تصور اینکه اشیاء از دیدگاه دیگری متفاوت با دیدگاه خود شخص، چطور بنظر می رسند. عکس گرفتن از اجسام در زوایای مختلف می تواند توانایی کودکان را در رسم دورنماهای بصری مختلف و تشخیص تغییرات در مقیاس، افزایش دهد.
11.اریگامی بازی کنید و کاغذ تا کردن را تمرین کنید
کاغذ تا کردن ذهنی از قدیم برای افزایش سطح توانایی چرخش ذهنی استفاده شده است. اگر چه هیچ پژوهشی تا کردن فیزیکی کاغذ را با هوش فضایی مرتبط نمی کند، باور این که تمرین تا کردن فیزیکی کاغذ می تواند توانایی ذهنی تا کردن کاغذ را افزایش دهد، دور از ذهن نیست.
12. نواختن موسیقی را یاد بگیرید
چندین مطالعه نشان داده اند که یادگیری نواختن موسیقی هوش زمانی_مکانی را ارتقا می دهد. استدلال زمانی_مکانی توانایی فکر کردن به روابط فضایی است که در اثر گذر زمان تغییر می کنند. این مهارت به شما این امکان را می دهد تا به طور ذهنی وسایل را یکی پس از دیگری در چمدانتان بچینید تا ببینید چگونه هر وسیله بهتر چیده می شود. توجه داشته باشید که این موضوع با نظریه بحث برانگیز “اثر موتزارت” فرق می کند. این نظریه ادعا می کند که گوش کردن به موسیقی مهارت های متنوعی را از جمله تجسم فضایی را ارتقا می دهد. بررسی متاآنالیز 553 پژوهش، این نظریه را پشتیبانی می کند که آموزش موسیقی، و نه گوش کردن به آن، با هوش فضایی بهتر در ارتباط است.